Có những thứ đừng bao giờ xem là lẽ tất nhiên, trong đó có mẹ bạn, vợ/chồng bạn, Hiến Pháp Hoa Kỳ1, và ý nghĩa chính xác của những thuật ngữ ngành nghề mà bạn sử dụng.

Daniel Levitis2 từng làm trợ giảng cho một khóa học về hành vi động vật (animal behavior) ở Đại học California-Berkeley, và ngày đầu tiên lên lớp, giáo sư giải thích rằng định nghĩa nôm na của một “hành vi” là “việc động vật làm.”

OK, đấy là kiểu định nghĩa đơn giản cho sinh viên năm nhất, Levitis nghĩ. Nhưng  còn phiên bản chuyên môn, không cắt xén thì sao? Đâu là định nghĩa gạch-đầu-dòng của một hành vi mà các nhà sinh học hành vi sử dụng khi đánh giá xem liệu một khía cạnh nhất định của thế giới tự nhiên có nằm trong phạm vi chuyên môn của họ không? Dù sao thì động vật có tiêu hóa thức ăn và mọc lông, nhưng ít ai nghiên cứu về hành vi sẽ tính những công việc kiểu sinh lý và giải phẫu đó là các hành vi.

Levitis đành hỏi giáo sư thế nào là định nghĩa đầy đủ của một hành vi. Vị giáo sư nữ chỉ anh hãy đọc quyển sách giáo khoa được dùng trong khóa học, với cái tên vô cùng hứa hẹn, “Hành vi Động vật.” Anh rất ngạc nhiên khi không chỉ cuốn giáo khoa này mà còn tất cả những nguồn tham khảo khác anh tìm đến, chẳng ai buồn viết ra cụ thể. “Ai cũng mặc định là tất cả mọi người đều biết ý nghĩa của từ này là gì,” Levitis, hiện đang hoàn thành bằng tiến sỹ ở Berkeley, nói.

Levitis quyết định đặt câu hỏi này cho những người đáng ra phải biết rõ nhất: các nhà sinh học hành vi đang ở trong nghề. Kết quả của cuộc điều tra này, được thực hiện với các đồng nghiệp của Levitis là William Lidicker Jr. và Glenn Freund, được trình bày một cách súc tích và kích thích tư duy, xuất hiện trong số mới nhất của tạp chí trong ngành Animal Behavior. Một số điểm nhấn của báo cáo này: các nhà sinh học không thống nhất với nhau và với chính bản thân họ về việc một hành vi được định nghĩa như thế nào; giới khoa học cũng chỉ quan tâm đến những thứ nhỏ hơn trong phạm vi chuyên môn và hứng thú riêng của họ, có nghĩa là ai nghiên cứu về hành vi động vật thường theo bản năng mà khẳng định rằng chỉ có động vật mới có thể đeo cái mác hành vi, trong khi các nhà thực vật học khỉ mũi mà nói rằng, nếu sự căn giờ chuẩn xác của một bông hoa nở rộ, đầy màu sắc và mùi hương, nhằm mục đích để phân tán hạt giống mà lại không phải một ví dụ của hành vi điển hình, thì làm sao mà có ngày Valentine được; và, cuối cùng là, từ ngữ thì có thể tính, nhưng suy nghĩ thì không3.

“Ai cũng mặc định là tất cả mọi người đều biết ý nghĩa của từ này là gì,” trong khi các nhà sinh học không thống nhất với nhau và với chính bản thân họ về việc một hành vi được định nghĩa như thế nào.

Các nhà nghiên cứu ghi nhận là giới sinh học trước giờ chưa kêu gọi việc có một định nghĩa chuẩn mực cho từ này. Marlene Zuk, nhà nghiên cứu về hành vi động vật ở Đại học California-Riverside, chỉ ra sự tương phản giữa thái độ sao cũng được đó với những cuộc tranh luận chua chát đang diễn ra về việc làm thế nào định nghĩa được khái niệm một loài sinh học4. “Cách mà bạn nghĩ về một loài có ý nghĩa rất lớn trong cách bạn nghĩ về tiến hóa,” cô nói. Nhưng với hành vi thì “có vẻ không có một cuộc khủng hoảng tồn tại như thế,” cô chỉ ra thêm. Cuối cùng thì chẳng có gì khó nhằn hơn một thứ bạn còn không để tâm đến.

Walter D. Koenig thuộc Đại học Cornell, người đã giúp đỡ Levitis trong những giai đoạn đầu của dự án, nói rằng ông trở nên thích thú với chủ đề này khi chuyển phạm vi nghiên cứu của mình từ hành vi của loài chim sang nguồn thức ăn chính của chúng, cây sồi. Ông tự hỏi tại sao mà những cây mà đã di cư một quãng đường lớn, lại thả hạt sồi hàng loạt (hiện tượng này còn gọi là masting)? “Có phải là những cây này đang trả lời một tín hiệu gì đó được sản xuất bởi các cây khác?” ông nói. “Hoàn toàn có thể chứ.” Và nếu ta cũng cho rằng loại tương tác hóa học liên-cây này là một hành vi, ông nói thêm, “cuối cùng ta sẽ mở rộng các ranh giới” của những gì ta nghĩ là thực vật có thể làm được.

Để thực hiện cuộc điều tra ngôn ngữ của mình, các nhà nghiên cứu thảo ra một bài điều tra trực tuyến với hai phần cơ bản. Trong phần đầu tiên, họ trình bày 13 mệnh đề được tổng hợp từ các bài viết khoa học và “có khả năng chẩn đoán” về việc hành vi là như thế nào, mà những người trả lời có thể đánh dấu là đồng ý hoặc không. Ví dụ như “hành vi luôn dính dáng đến chuyển động,” và “luôn là một hành động, chứ không phải một sự không hành động.” Hoặc là “hành vi luôn là của cá nhân, chứ không phải của nhóm” và “một việc được thực hiện bởi một cá thể trọn vẹn, chứ không phải bởi các cơ quan hay các phần mà tạo nên một cá thể.” Hoặc là “một thay đổi về mặt phát triển5 không phải là một hành vi.”

Trong phần thứ hai, Levitis và các cộng sự đưa ra 20 hiện tượng tự nhiên và hỏi rằng, Đây là một hành vi, đúng, sai, hay không rõ? Ví dụ như: “Một con bọt biển bơm nước để thu lượm thức ăn,” hay là “một cái cây hướng lá của mình về nguồn sáng” hay “một con bọ bị cuốn đi bởi dòng nước dữ.” Một đàn ngỗng bay theo hình chữ V có phải là một hành vi? Thế còn khi mà một người quyết định là anh/cô ta sẽ không làm gì cả nếu ngày mai trời mưa, hay là khi một con kiến cái không đẻ trứng vì nó không phải kiến chúa, mặc dù về mặt sinh lý nó hoàn toàn có đủ khả năng? (Nếu bạn muốn làm thử survey này và xem câu trả lời của bản thân có trùng khớp với các nhà khoa học và các độc giả khác không, hãy truy cập… Cảnh báo! Nội dung tiếp theo đây có spoilers.)

Hầu như tất cả các ví dụ ở phần hai này được thiết kế để nằm ngay ở ranh giới; chúng kiểm tra sự hợp lệ của một hay nhiều mệnh đề ở phần đầu của bản điều tra. “Đàn ngỗng bay theo hình chữ V,” (nếu được cho là hành vi) thì mâu thuẫn với ý tưởng là hành vi là của cá thể chứ không phải của nhóm. Một người quyết định nằm nhà nếu có mưa và một con kiến hy sinh việc sinh sản bởi vì nó không thuộc về hoàng gia, cả hai đều đi ngược lại điều kiện rằng một hành vi luôn là một hành động (chứ không phải sự không hành động). Một ví dụ duy nhất, “một con nhện xây một cái mạng nhện,” thì không mâu thuẫn với bất kỳ số nào trong số 13 mệnh đề về hành vi và vì vậy được sử dụng làm mẫu kiểm soát (control).

Thế còn khi mà một người quyết định là anh/cô ta sẽ không làm gì cả nếu ngày mai trời mưa, hay là khi một con kiến cái không đẻ trứng vì nó không phải kiến chúa, mặc dù về mặt sinh lý nó hoàn toàn có đủ khả năng?

Cộng lại các câu trả lời từ 174 người tham gia, các nhà nghiên cứu tìm thấy một sự không thống nhất đầy ấn tượng. “Chúng tôi không thu được một sự thống nhất tuyệt đối cho một câu hỏi nào trong bản điều tra cả,” Levitis nói, và kết quả này bao gồm cả trường hợp chú nhện nhỏ quay tơ xây lưới. Có một số nốt hài hòa trong bản giao hưởng hỗn loạn này. Toàn bộ người tham gia, chỉ trừ một, cho rằng ngỗng bay hình chữ V là một hành vi chính cống, trong khi hơn 95 phần trăm từ chối công nhận một con bọ bị nước cuốn trôi.

Hài hước hơn nữa là, hơn một nửa các nhà khoa học lại tự mâu thuẫn với chính bản thân mình, khi một số hiện tượng họ công nhận ở phần thứ hai là hành vi lại đi ngược lại với các luật lệ họ đã chọn ở phần trước.

Bất chấp xu hướng không thống nhất chung, các nhà nghiên cứu cố gắng lấy ra được từ kết quả điều tra một định nghĩa thử nghiệm cho từ hành vi, một từ các đồng nghiệp của họ vẫn sử dụng không chút suy nghĩ. Theo họ thì một hành vi là một phản hồi được phối hợp nội bộ mà một cá thể hay một nhóm sinh vật tạo ra để trả lời một kích thích. Phản hồi này có thể là hành động hoặc sự không hành động. Kích thích có thể là từ bên trong hay bên ngoài. Với định nghĩa này thì những cây sồi thả hạt hàng loạt, quần thể vi khuẩn bò theo một vết đường ngọt, đàn ngựa vằn phân chia rồi hợp nhất, tất cả đều đang thể hiện hành vi. Chó sủa là hành vi, chó nghe lời chủ và quyết định không sủa thì chắc chắn là hành vi.

Nhưng một môn thể thao yêu thích của con người thì lại không đáp ứng đủ các tiêu chuẩn. Suy nghĩ có vẻ như không phải là một hành vi. Nếu bạn nghĩ đến việc đi bộ và có ra ngoài đi dạo, đó là một hành vi. Nếu bạn nghĩ đến chuyện tản bộ nhưng rồi quyết định là ngoài trời quá lạnh, đó cũng là một hành vi. Đi hay không, hãy quyết định trong tâm trí. Chẳng có ý nghĩa gì cho đến lúc bạn quyết định cả.