Trong kho từ vựng về bệnh truyền nhiễm, ‘Bệnh nhân số 0’ có nghĩa là trường hợp gốc trong một cuộc bùng phát dịch, người đầu tiên biểu hiện các triệu chứng bệnh. Ý tưởng rằng có thể truy nguyên một đại dịch về một cá thể duy nhất, hành trình sống còn để tìm kiếm người ấy, và lập bản đồ những con đường truyền bệnh là những chủ đề thường thấy trong văn hóa đại chúng. Những bộ phim như Contagion (2011), 12 Monkeys (1995) và 28 Days Later (2002) khắc họa hậu quả thảm khốc của những đại dịch virus được châm ngòi bởi một người duy nhất. Song song đó, cái tên Typhoid Mary – người mang mầm bệnh nhưng không có triệu chứng (carrier) nổi tiếng nhất thế giới – đã trở thành từ để chỉ những ai lây bệnh cho người khác, nhiều khi là cố ý.

Trong lịch sử của AIDS ở Hoa Kỳ, Bệnh nhân Số 0 là nickname của một tiếp viên hàng không người Canada tên Gaëtan Dugas, người được cho là đã nhiễm HIV ở Haiti hoặc châu Âu, đưa virus này vào Bắc Mỹ và lây bệnh cho hàng trăm bạn tình trước khi chết vào năm 1984. Tuy nhiên, không phải là giới chuyên môn ngành y khai sinh ra thuật ngữ ‘Bệnh nhân Số 0’ và gán cho Dugas là trường hợp đầu tiên, mà là nhà báo Mỹ Randy Shilts. Cuốn sách And the Band Played On (1987) (Tạm dịch: Và ban nhạc vẫn trình diễn) của ông tường thuật những năm đầu của cuộc khủng hoảng AIDS, xây dựng một ký sự về sự xuất hiện của nó trong cộng đồng người đồng tính ở thành phố New York và San Francisco, đồng thời lên án chính quyền tổng thống Reagan vì sự thờ ơ của họ trước căn bệnh này và những thống khổ nó gây ra.

Sự hấp dẫn của kịch bản Bệnh nhân Số 0 là ở những cách mà hình nộm ấy cho phép chúng ta gán trách nhiệm và đổ lỗi khi một dịch bệnh bùng phát.

Trong y văn, Bệnh nhân Số 0 từng được viết là ‘Bệnh nhân O’ – chữ ‘o’, không phải số ‘0’ – để chỉ vị trí địa lý của Dugas là bên ngoài (outside) California, nơi các nghiên cứu bắt đầu. Nhưng cuốn sách của Shilts đã nhào nặn Dugas thành ‘Bệnh nhân Số 0,’ một sinh vật tội lỗi đã bất cẩn, thậm chí cố ý, tiếp tục quan hệ tình dục với nhiều bạn tình mà không quan tâm đến sức khỏe của họ, ngay cả khi các bác sĩ đã bảo ông ta ngừng lại. Shilts gọi Dugas là ‘Typhoid Mary xứ Quebec’ và miêu tả ông là một gã đẹp trai ‘tóc vàng với chất giọng Pháp,’ người sẽ ‘làm tình với bạn, xong bật đèn lên, chỉ vào những vết lở loét bướu thịt Kaposi. Rồi gã sẽ nói “Tao bị chứng ung thư của dân gay. Tao sắp chết, và mày cũng vậy.”’

Trong vài thập kỷ, Dugas được biết đến như là Bệnh nhân Số 0 của đại dịch AIDS. Nhưng các tác giả của một bài báo gần đây trên báo Nature phát hiện rằng thực ra HIV thâm nhập vào nước Mỹ một vài năm trước khi Dugas xuất hiện. Khi thực hiện lại phân tích di truyền trên các mẫu máu lưu trữ, các nhà nghiên cứu xác định virus hẳn đã đến từ vùng Ca-ri-bê khoảng năm 1971, có thể là trong các sản phẩm máu bị nhiễm bệnh như huyết thanh. Vậy, Dugas, người đã bị đổ tội một tay làm bùng phát đại dịch AIDS ở nước Mỹ, không phải là nguồn cơn mà chỉ là một nạn nhân khác của căn bệnh mà, đến nay, đã giết chết hơn 35 triệu người trên toàn cầu.

Nếu câu chuyện về Bệnh nhân Số 0 Dugas là không chính xác về mặt khoa học, không gì hơn sáng kiến của một nhà báo cần tìm đạo cụ văn chương, vậy tại sao nó lại sống dai đến như vậy? Điều gì đã khiến ý tưởng về một người bệnh đầu tiên hấp dẫn đến thế, và sự mê muội của chúng ta với nó hé lộ gì về nhu cầu của chúng ta, đòi hỏi những câu truyện để giúp bản thân đương đầu với những thứ dường như ngoài tầm hiểu biết?

Từ trước trường hợp của Dugas, ý tưởng về Bệnh nhân Số 0 đã tràn ngập trong những câu chuyện của những đợt bùng phát dịch bệnh. Vào năm 1900, các cán bộ phụ trách sức khỏe cộng đồng đã phát hiện thi thể của một người đàn ông Trung Quốc 41 tuổi tên Wing Chung Ging trong tầng hầm của khách sạn Globe tại San Francisco. Với mối nghi về bệnh dịch hạch, họ hạ lệnh cách ly Phố Tàu (Chinatown) ngay lập tức. Trong vòng một ngày, tất cả người da trắng đã được yêu cầu sơ tán khỏi khu vực, và các nhà chức trách đã hạ lệnh tẩy uế từng nhà và tiêm vắc-xin cho mọi cư dân của Phố Tàu. Đầu thế kỷ 20, ở New York, Mary Mallon, người phụ nữ nhập cư Ireland được gán cho tên ‘Typhoid Mary’ (Mary thương hàn), đã bị cách ly bắt buộc sau khi các cán bộ sức khỏe cộng đồng xác định rằng khi Mary làm đầu bếp tại gia, các hộ gia đình đã bị bà truyền bệnh mà không hề hay biết. Trong các trường hợp trên, nhà nước đã vin vào thẩm quyền khoa học mà thực thi các biện pháp cưỡng bức, dựa trên những tư tưởng đương thời rằng chủng tộc và giai cấp của một người có thể quyết định khả năng truyền nhiễm, và phản ứng, với bệnh tật của họ..

Tính cộng hưởng của hình tượng Bệnh nhân Số 0, dù trong một cuộc bùng phát xa xưa hay một đại dịch sắp đến, đều nhấn mạnh một khao khát chung của loài người, đó là đóng khung những thông tin mới trong những khuôn khổ cũ.

Sự hấp dẫn của kịch bản Bệnh nhân Số 0 là ở những cách mà hình nộm ấy cho phép chúng ta gán trách nhiệm và đổ lỗi khi một dịch bệnh bùng phát. Nó giúp ta thấy được và chú ý đến các trung gian truyền bệnh và những mối hiểm họa ẩn trong sự tiếp xúc giữa con người, tạo ra khoảng cách giữa những người nhiễm bệnh và phần còn lại. Khi Bệnh nhân Số 0 được nhận diện là một nhân vật với những đặc điểm riêng biệt về hành vi, tính dục hay chủng tộc, thì những người chúng ta với các đặc điểm khác có thể tự trấn an rằng mình không gặp nguy hiểm đâu. Một Bệnh nhân Số 0 thiếu cả khả năng tự chủ và sức mạnh đạo đức để tránh gây nguy hiểm cho người khác. Anh ta hay cô ta càng lệch lạc khỏi những chuẩn mực đã được công nhận, thì bài xích họ càng thuận tiện và dễ dàng. Như học giả Priscilla Wald viết trong cuốn Contagious (2008) (Tạm dịch: Truyền nhiễm), sự kì thị này ‘là một dạng cô lập và kiềm chế một vấn đề’ đồng thời là ‘một cách để tái lập sự chủ động – mà, trong những [lời đồn] về những kẻ cố tình gieo rắc bệnh tật, hóa thành một sự rắp tâm.’ Dugas được cho là có 250 bạn tình một năm – và những hành vi tình dục ‘lệch lạc’ cũng như việc ông ta biết rõ tình trạng HIV dương tính của mình đã tăng nặng tội trạng và sự vô luân của ông.

Tính cộng hưởng của hình tượng Bệnh nhân Số 0, dù trong một cuộc bùng phát xa xưa hay một đại dịch sắp đến, đều nhấn mạnh một khao khát chung của loài người, đó là đóng khung những thông tin mới trong những khuôn khổ cũ. Những cốt truyện về bệnh dịch xoa dịu chúng ta bằng cảm giác quen thuộc; chúng đánh vào nhu cầu lập lại trật tự trong cái hỗn loạn. Cốt truyện bệnh dịch phân loại những hành vi của một cá nhân hay một nhóm là phản tự nhiên, lầm lạc, và dễ tạo điều kiện cho bệnh tật hoành hành. Cùng nhớ lại luận điệu xoay quanh dịch H5N1 năm 2004, một chủng cúm gia cầm chết người xuất hiện ở một số vùng ở châu Á, nơi người dân tiếp xúc trực tiếp với gia cầm bị bệnh, cả sống lẫn chết. Hay xét đợt bùng phát dịch Ebola hồi 2014, bắt nguồn từ một ngôi làng Tây Phi, nơi việc phá rừng đẩy những con thú hoang nhiễm bệnh đến gần con người. Những đợt dịch này, cũng như những đợt dịch trong các phim như Outbreak (1995) và Contagion, đặt nguồn dịch ở những khu vực ‘lạc hậu,’ ‘chưa tiến bộ’ trên thế giới – thường thuộc châu Phi hay châu Á, và luôn luôn không ở phương Tây. Sự va chạm giữa những lối sống truyền thống và những đặc thù của thế giới hiện đại, đặc biệt là dòng chảy quốc tế của đồng tiền và sự lưu thông hàng không song hành cùng nó, đe dọa sức khỏe toàn cầu, thông qua việc nêu bật sự trộn lẫn đầy lúng túng giữa cái cũ và cái mới.

Sự tập trung vào Bệnh nhân Số 0 trong một bệnh dịch sắp bùng phát không phải đơn thuần chỉ là một cách để xả van trách nhiệm. Nó còn đóng khung các phản ứng xã hội và chính trị để đối phó một đại dịch, với những hậu quả rất thực tế lên sức khỏe cộng đồng. Việc dùng Dugas như hiện thân của HIV đã chuyển các phân tích sang chú ý đến hành vi cá nhân, đồng thời hướng sự chú ý khỏi những thành tố mang tính hệ thống có ảnh hưởng đến khả năng truyền nhiễm và sức khỏe, như tình trạng nghèo đói và khả năng tiếp cận chăm sóc y tế. Trong thập niên 80, ngành dịch tễ đã tập trung hết vào người đồng tính nam mà bỏ quên số phụ nữ nhiễm HIV ngày càng gia tăng. Rồi khi Các trung tâm Kiểm soát và Ngăn ngừa Dịch bệnh (Centers for Disease Control and Prevention) Hoa Kỳ xác định các đối tượng có nguy cơ AIDS cao – người đồng tính (homosexuals), người bệnh máu khó đông (hemophiliacs), người Haiti và người dùng heroin, mà người ta thường gọi là câu lạc bộ 4-H – gần như không có thảo luận đồng thời về những yếu tố làm cho người Haiti chiếm số lượng quá lớn trong số nạn nhân của đại dịch. Những đợt bùng phát gần đây hơn có nguồn gốc từ khu vực “Global South1,” bao gồm hội chứng suy hô hấp cấp (SARS) và viêm đường hô hấp vùng Trung Đông (MERS), càng cho thấy những chênh lệch về y tế chi phối sự phân bố và hậu quả của các bệnh truyền nhiễm trên toàn cầu. Một chương trình có mục tiêu giảm thiểu các trận bùng phát trong tương lai nhất thiết phải bàn đến đói nghèo toàn cầu và sự bất bình đẳng về thu nhập, chứ không đơn thuần tìm ra những cách mới để bảo vệ các xã hội đã phát triển khỏi những mối nguy từ Thế giới thứ Ba2.

Việc tuyên bố rằng không phải Dugas mang HIV vào Bắc Mỹ khó có thể thay đổi cách chúng ta nhìn nhận về AIDS ngày hôm nay, sau hơn 30 năm sống với đại dịch. Nhưng nó cho ta một cơ hội để thách thức sự bám víu của mình vào ý tưởng về một Bệnh nhân Số 0 và ảnh hưởng của nó đến cách chúng ta ứng phó với bệnh tật. Cốt truyện bệnh dịch là một đạo cụ có sức mạnh chi phối chính trị, và kéo theo đó là sức khỏe của các cộng đồng. Việc giải oan cho Dugas nên được coi như là một lời cảnh báo trước những nguy cơ của việc đặt quá nhiều niềm tin vào huyền thoại về Bệnh nhân Số 0. Mọi căn bệnh đều bắt nguồn từ những điều kiện hạ tầng xung quanh nó. Đổ hết tội lỗi lên Bệnh nhân Số 0 chỉ đơn thuần làm ta sao lãng nhiệm vụ lớn hơn và hệ trọng hơn, đó là giải quyết những bất công đã và đang định hình sức khỏe cộng đồng ở quy mô toàn cầu.