Carol, mẹ chồng của tôi, sống một mình. Hôm trước là ngày sinh nhật thứ 75 của bà. Như thường lệ, tôi sẽ gửi tặng bà những đóa hoa. Như thường lệ, bà sẽ dành những khoảng thời gian trong ngày cho các thành viên trong gia đình sống gần bên, không xuyên xứ như tôi và chồng tôi, Mark. Và thông thường, bà sẽ lên một kế hoạch tổ chức để ăn mừng với một người bạn. Nhưng lúc này không phải là khoảng thời gian bình thường. Tôi lo lắng về việc gửi hoa thông qua người vận chuyển. Giãn cách xã hội có nghĩa là không thăm viếng bạn bè hay người thân, dù cho họ có thân thiết đến đâu. Vì vậy, chị chồng tôi đã bỏ việc tặng quà còn tôi, Mark và các con hát bài “Chúc Mừng Sinh Nhật” qua điện thoại. Nhưng tôi có thể nghe được nỗi cô đơn trong giọng nói của mẹ Carol.
Đây hầu như không phải là điều tồi tệ nhất mà ai cũng trải qua ở Mỹ vào ngày tháng tư đặc biệt ấy. Chúng tôi rất may mắn khi mẹ Carol vẫn khỏe mạnh và bình an. Nhưng dù sao nó vẫn khiến tôi phải phiền lòng. Con người trên 60 tuổi thường dễ tổn thương bởi COVID-19 hơn ai hết. Họ cũng dễ thương tổn do cô đơn, đặc biệt là khi họ chỉ sống một mình. Bởi dịch bệnh đặt tất cả chúng ta vào trạng thái cách ly xã hội, cuộc khủng hoảng sức khỏe cộng đồng — virus corona — đang tỏa ánh chiếu soi một thứ khác, đó là sự cô đơn. Sẽ mất một khoảng thời gian trước khi chúng ta có vắc-xin phòng ngừa virus corona. Nhưng liều thuốc giải tỏa sự đơn côi đó thì đang nằm trong chính bàn tay của tất cả chúng ta: tình bạn.
Những ai đề cao tình bạn nhiều như thể đó là gia đình mình sẽ có sức khỏe và hạnh phúc ở mức cao hơn.
Đã quá nhiều lần chúng ta không trân trọng những gì ta có cho đến khi nó mất đi. Và khoảnh khắc sẻ chia hoàn cầu này đã điểm sáng lên ý nghĩa của sự gắn kết bạn bè đối với hạnh phúc thường nhật. Ngày càng có nhiều minh chứng khoa học cho thấy tình bạn không chỉ quan trọng cho hạnh phúc mà còn cho cả sức khỏe và tuổi thọ của chúng ta. Sự hiện hữu hay vắng bóng của nó đều có ý nghĩa tại mọi khoảnh khắc trong cuộc sống, nhưng hệ lụy lũy tích của một trong hai (hiện hữu hay vắng bóng tình bạn) hiện ra rõ ràng nhất trong giai đoạn sau của cuộc đời. Đó cũng là lúc những quan ngại về thống kê dân số và sức khỏe đi đôi có thể khiến cho việc tìm kiếm và duy trì tình bạn trở nên khó khăn hơn. Khi thế giới vấp phải khoảng lặng, thật đáng để nhắc nhở bản thân chúng ta tại sao tình bạn lại quan trọng hơn bao giờ hết.
Tình bạn từ lâu vẫn được xem là điều quý giá và giúp mang lại niềm vui. Nhiều triết gia Hy Lạp cổ đại thích tranh luận về những mặt tích cực mà nó mang lại trong mối quan hệ bạn bè. Nhưng tình bạn thường được xem là một hiện tượng văn hóa, một sản phẩm phụ thú vị của khả năng về ngôn ngữ và tập quán sống bầy đàn của con người. Vào những thập niên 70 và 80, một số nhà dịch tễ học và xã hội học bắt đầu thiết lập nên một sự liên hệ giữa các mối quan hệ xã hội và sức khỏe. Họ chỉ ra những ai sống xa lánh xã hội hơn thường có khả năng qua đời cao hơn trong quá trình nghiên cứu. Vào năm 2015, một phân tích tổng hợp trên 3 triệu người có độ tuổi trung bình là 66 đã cho thấy rằng cách ly xã hội và cô đơn làm tăng nguy cơ tử vong sớm lên đến 30%. Tuy nhiên, cô đơn và cách ly xã hội không hoàn toàn giống nhau. Cách ly xã hội là một thước đo khách quan về số lần và mức độ tương tác xã hội hằng ngày của một người. Cô đơn là cảm xúc của chủ thể khi có sự không tương xứng giữa mức độ kết nối xã hội người đó muốn với những gì họ có.
Một khi mối liên hệ giữa sức khỏe và các mối quan hệ được thiết lập ở con người, ta cũng có thể nhận thấy nó ở các loài khác. Các nhà linh trưởng học nghiên cứu về khỉ đầu chó ở Châu Phi nhận xét rằng khi các cá thể cái mất đi người bạn tình (đầu tiên) bởi sư tử hay do hạn hán, chúng cố gắng xây dựng kết nối với các loài động vật khác thay cho người bạn đã mất. Khi các nhà nghiên cứu phân tích hành vi xã hội của các loài động vật và kết quả của chúng qua nhiều thế hệ, trong nhiều nghiên cứu khác nhau, họ đã phát hiện ra rằng những (loài) động vật có sự kết nối xã hội mạnh mẽ nhất sống lâu hơn, có nhiều con cái hơn và con của chúng cũng khỏe mạnh hơn so với những động vật sống biệt lập. Chọn lọc tự nhiên đem đến sự sống sót cho những cá thể thân thiện nhất.
Bởi vì các con khỉ đầu chó làm sao mà đưa bạn của chúng đến bệnh viện được, nên cần phải có một thứ gì đó sâu sắc hơn là giúp đỡ xã hội. Các nhà sinh vật học nói: Tình bạn là đi vào lòng nhau và trở nên gắn kết. Đến nay vẫn chưa thể lý giải một số cơ chế hoạt động của chúng, nhưng các nghiên cứu chứng minh rằng gắn kết với xã hội giúp cải thiện chức năng tim mạch, giảm thiểu sự nhạy cảm với chứng viêm và các bệnh nhiễm trùng, khiến cho nhận thức nhạy bén, giảm thiểu trầm cảm, giảm bớt căng thẳng, và thậm chí làm chậm lại sự lão hóa sinh học.
Giờ đây chúng ta cũng có một định nghĩa rõ ràng hơn cho câu hỏi tình bạn là gì. Các nhà sinh học tiến hóa kết luận rằng tình bạn giữa các con khỉ — cũng như ở con người — đòi hỏi ít nhất 3 điều: lâu dài, tích cực và cộng tác. Tìm tòi trong các định nghĩa có sẵn về tình bạn ở khắp các nền văn hóa, một nhà nhân chủng học đã tìm được vài điểm giống nhau. Tình bạn được mô tả là tích cực, và chúng gần như luôn bao gồm sự tự nguyện giúp đỡ, đặc biệt trong những giai đoạn khủng hoảng. Tình bạn suy cho cùng là tạo ra các nhóm gắn kết bền chặt, hoạt động như là lớp bảo vệ chống lại những căng thẳng trong cuộc sống.
Gắn kết với xã hội giúp giảm thiểu trầm cảm, giảm bớt căng thẳng, và thậm chí làm chậm lại sự lão hóa sinh học.
Tác động bảo bọc này đặc biệt có hiệu lực khi ta già đi. Các nghiên cứu dịch tễ học đầu tiên tập trung vào những người ở lứa tuổi trung niên. Vào năm 1987, nhà dịch tễ học Teresa Seeman ở Đại học California tại Los Angeles đã tự hỏi liệu tuổi tác và các loại hình mối quan hệ có ý nghĩa đối với sức khỏe hay không. Bà nhận thấy rằng đối với những ai dưới 60 tuổi, việc họ kết hôn hay chưa chính là vấn đề quan trọng nhất. Chưa lập gia đình ở lứa tuổi trung niên đặt con người vào nguy cơ ra đi sớm hơn bình thường. Nhưng điều đó hóa ra lại không đúng đối với lứa tuổi cao hơn. Đối với những người đã ngoài 60, gắn kết với bạn bè và người thân mang ý nghĩa quan trọng hơn việc có một người bạn đời. “Điều đó thật sự đã khai sáng tôi,” Seeman nói.
Trong một nghiên cứu vào năm 2016, các nhà nghiên cứu tại Đại học Bắc Carolina nhận thấy ở cả lứa tuổi trưởng thành và cao niên, có bạn bè sẽ làm giảm nguy cơ mắc các vấn đề sinh lý hơn. Càng nhiều bạn bè, nguy cơ càng thấp. Ngược lại, những người ở tuổi trung niên lại ít chịu ảnh hưởng bởi sự khác biệt về mức độ kết nối với xã hội. Nhưng chất lượng của các mối quan hệ xã hội của họ quan trọng hơn, cho dù tình bạn đó đem đến sự động viên hay tặng thêm căng thẳng. Theo một nghiên cứu năm 2017 bởi William Chopik tại Đại học bang Michigan, việc coi trọng tình bạn cũng được chứng minh càng trở nên quan trọng theo tuổi tác. Ông đã khảo sát hơn 270,000 người độ tuổi từ 15 đến 99 và nhận thấy rằng những ai coi trọng tình bạn nhiều như thể đó là gia đình mình sẽ có sức khỏe, hạnh phúc, và trạng thái hạnh phúc chủ quan ở mức cao hơn trong suốt cuộc đời. Các ảnh hưởng sẽ đặc biệt mạnh mẽ đối với những ai đã qua tuổi 65. Khi bạn trở nên già đi, tình bạn lại càng quan trọng hơn, chứ chẳng phải kém đi; vấn đề kết hôn theo đó mà vơi dần sức nặng.
Một cảm giác thường thấy, đặc biệt ở những người trẻ, rằng người ta sẽ cô đơn ở giai đoạn hậu—nghỉ hưu. Sự thật thì phức tạp hơn thế. Mạng lưới kết nối xã hội trong cuộc sống sau nghỉ hưu bị thu hẹp lại vì nhiều nguyên do. Khi nghỉ hưu, con người mất đi sự giao tiếp thường xuyên với đồng nghiệp. Hầu hết bệnh tật, và nguy cơ mắc phải chúng, cũng xấu đi theo tuổi tác. Nhiều khả năng bạn sẽ mất đi người bạn đời. Bạn bè cũng bắt đầu rời xa. Sức chịu đựng cả thể chất lẫn tinh thần có thể suy giảm, và đời sống xã hội cũng có thể bị hạn chế do mất thính lực hoặc giảm khả năng vận động.
Tuy nhiên, vẫn có một số thu hẹp xã hội là do chủ ý. Theo Laura Carstensen, giám đốc Trung tâm Nghiên cứu về Tuổi thọ, nếu thời gian là yếu tố cân nhắc chính, thì động lực để tìm thấy ý nghĩa cảm xúc từ cuộc sống sẽ tăng lên. Bà nhận thấy rằng con người dành thời gian cho những ai họ thực sự quan tâm. Họ coi trọng chất lượng của các mối quan hệ hơn là số lượng. Dù rằng những thành viên gia đình lấp đầy cái vòng tròn xã hội bên trong mỗi người, thì bạn bè cũng sẽ vẫn ở đó, và thường xuyên thêm lấp vào khi gia đình vắng bóng. Một góc nhìn liên hệ, lạc quan hơn về việc nghỉ hưu chính là khi ta có thể giảm thiểu những nghĩa vụ chuyên môn hay ràng buộc với gia đình, chúng ta có nhiều thì giờ hơn cho những việc mình muốn làm và với những người ta yêu quý.
Trong mọi giai đoạn của cuộc đời, cách chúng ta làm bạn — dẫu cho chỉ tập trung vào một hoặc hai người thân thiết hay xã giao rộng rãi ngoài xã hội — đều liên quan đến mức độ hòa đồng và động lực tự nhiên của chúng ta. Dĩ nhiên là có vô vàn cách. Gần đây, tôi nói chuyện với một bác đã nghỉ hưu ở Las Vegas. Khi người ấy cùng vợ mình chuyển tới nhà mới, người vợ bắt đầu làm những mẻ bánh cookies rồi phân chia chúng cho những người láng giềng. Bà ấy cũng bắt đầu thả mình vào những bữa tiệc khu phố vì các ngày lễ ngớ ngẩn và làng xóm cũng đã đến góp vui. Chẳng ai quan tâm đến việc tổ chức thứ như thế trước đấy. Kể cả khi đã nghỉ hưu, người phụ nữ này chính là ví dụ điển hình mà các nhà tâm lý học gọi là “người đập vỡ rào cản xã hội” — người mang mọi người đến gần nhau. Bà ấy chắc hẳn lúc nào cũng thân thiện với mọi người.
Lượng cholesterol không phải là yếu tố then chốt giúp dự đoán sức khoẻ tương lai của một người, mà đó là sự hài lòng trong các mối quan hệ.
Các chuyên gia về lão hóa cho biết cách bạn sống trước khi bước vào tuổi 60 sẽ tạo ra sự khác biệt. Tình bạn là cả một nỗ lực lâu dài, nhưng không phải ai cũng đối xử với nó như vậy. Nhà dịch tễ học Lisa Berkman tại trường Đại học Harvard nói rằng hãy nghĩ về các mối quan hệ giống như cách người ta hút thuốc. “Nếu bạn bắt đầu hút thuốc từ năm 14 tuổi, và cai thuốc khi đã 65, dù cách này hay cách khác, sự hủy hoại đã xong xuôi cả rồi,” bà nói “Nó không thể trở về như lúc đầu. Dừng lại dù sao cũng là tốt. Việc đó vẫn đáng để làm nhưng đã quá muộn rồi.” Tương tự, nếu bạn chỉ chú tâm vào bạn bè khi những bổn phận gia đình và chuyên môn chùng xuống, nó sẽ là một bất lợi cho bạn. Sự phá hủy sẽ xong xuôi sớm thôi. Cái giá của việc ưu tiên bạn bè được rút ra trong Nghiên cứu lâu dài tại Harvard về sự phát triển của con người, theo dõi hơn 700 người đàn ông trong suốt quá trình sống của họ. Điều dự đoán tốt nhất về mức độ mạnh khỏe của những người đàn ông ở tuổi 80 không dựa trên mức cholesterol ở tuổi trung niên, mà là mức độ hài lòng của họ trong các mối quan hệ tại tuổi 50.
May mắn thay, ở độ tuổi nào cũng có thể kết bạn mới. Tại Los Angeles, tôi đã gặp một nhóm gồm các phụ nữ tầm khoảng 70, những người được gắn kết với nhau nhờ làm tình nguyện viên cho Generation Xchange (Trao đổi thế hệ), một tổ chức về giáo dục và cộng đồng về sức khỏe phi lợi nhuận. Chương trình đưa các bậc cao niên đến các lớp học tiểu học với vai trò là phụ tá của giáo viên trong một năm học. Có thêm sự chú ý từ người lớn, điểm số môn đọc của bọn trẻ tăng lên và các vấn đề về cách cư xử đã giảm thiểu. Sức khỏe của các tình nguyện viên cũng được cải thiện — họ giảm bớt cân nặng, mức cholesterol và huyết áp cũng đã giảm xuống. Họ còn trở thành bạn bè, điều mà bà Seeman trong hệ thống UCLA dự tính trong đầu khi bắt đầu dự án. “Một trong những lý do chương trình của chúng tôi có thể thành công là vì chúng tôi đang động viên họ tham gia giúp đỡ bọn trẻ thông qua sở thích chung của họ,”, bà Seeman nói. “Nó khiến áp lực trong việc kết bạn biến mất. Bạn có thể bắt đầu thấu hiểu đối phương trong môi trường lớp học và nhóm của chúng tôi. Hy vọng rằng, tình bạn sẽ được nảy sinh từ đó.”
Những lo ngại về sự cô đơn giữa các bậc cao niên là có căn cứ. Nhân khẩu học không hoạt động ủng hộ cuộc chiến chống lại sự cô quạnh này. Đến năm 2035, lần đầu tiên trong lịch sử nước Mỹ, số lượng người cao niên được ước tính sẽ còn nhiều hơn cả trẻ nhỏ. Bởi vì né tránh chuyện kết hôn và nuôi dưỡng con cái, hơn bao giờ hết, có nhiều người lớn tuổi sẽ không lập gia đình và không có con cái. Tỉ lệ các bậc cao niên sống một mình tăng đáng kể trong thế kỷ 20, và bây giờ dao động tại mức 27%. Và theo các nghiên cứu gần đây, sự ngăn cách bởi kỹ thuật số vẫn còn tồn tại giữa người cao tuổi và con cái, cháu chắt của họ. Điều đó có nghĩa rằng người cao tuổi ít có khả năng sử dụng những công nghệ ảo như Zoom để giữ liên lạc trong đại dịch COVID-19 — mặc dù một số vẫn đang mày mò. Laura Fisher, một huấn luyện viên cá nhân tại thành phố New York, nhận thấy việc chuyển đổi công việc của cô ấy sang trực tuyến sẽ giúp cô ấy có thể huấn luyện những khách hàng lớn tuổi, từng người một, qua hình thức gọi điện video. Hiện tại cô ấy đang làm việc với một trong những khách hàng trẻ tại Thành phố New York và người bà của vị khách đó tại Israel. Nhìn chung, người cao tuổi sử dụng mạng xã hội báo cáo rằng họ nhận được nhiều sự động viên hơn từ con cái đã khôn lớn và bạn bè của họ. Nhà tâm lý học Jeff Hancock, người điều hành phòng thí nghiệm mạng xã hội tại Đại học Stanford cho rằng, “Đối với người lớn tuổi, mạng xã hội đích thực là một đại lộ dẫn tới những kết nối, đến tình trạng hạnh phúc trong các mối quan hệ.”
Đó là một tin vui khi mà lệnh cách ly xã hội được áp dụng. Thật ra, việc bị chia cách cũng nhắc nhở chúng ta về niềm vui đoàn tụ. Phần mình, sau tất cả, tôi đã gửi được hoa cho mẹ chồng sau khi khám phá ra dịch vụ giao hàng gián tiếp. Khi hoa được gửi đến, chúng tôi lại nói chuyện với nhau. Và tôi còn gọi điện cho bà hai ngày sau đó nữa. “Thật tốt khi được nói chuyện với con,” bà bày tỏ.