Từ năm 2012 đến nay, mỗi ngày, nữ nhà văn người Mỹ Melissa Broder đều đăng tải những dòng tâm trạng về cuộc sống lên tài khoản Twitter mang tên So Sad Today (tạm dịch: Hôm Nay Buồn Quá) của mình. Broder viết về những nỗi buồn thường nhật – “thức dậy ngày hôm nay là một điều đáng thất vọng” hoặc là “cái mà bạn gọi là suy sụp tinh thần thì tôi gọi là ôi thôi, hoá ra mọi thứ đã như vậy từ lâu lắm rồi” – và cô ấy thành thật một cách tàn nhẫn về những khiếm khuyết của bản thân (“trời ơi, dẫu biết là sai lầm, dẫu biết rằng mình đang làm tự tổn thương bản thân, nhưng cớ sao tôi vẫn cứ gò mình vào những chuẩn mực cái đẹp do xã hội đặt ra?” hoặc “một thoáng, lòng tự trọng của tôi dâng lên, và tôi tự hỏi đây là cái đếch gì thế”). Tài khoản này đã gây xúc động mạnh và thu hút được hơn 675,000 người theo dõi. Cuốn sách tập hợp các bài luận cá nhân về cuộc chiến tinh thần của Broder, cũng được đặt tên là So Sad Today, đã xuất bản vào năm 2016.

Điều đáng nói ở đây là việc Broder không hề ngại ngần bộc lộ nỗi buồn của mình – kể cả những cảm xúc tồi tệ nhất – trong một thế giới mà mỗi một khoảnh khắc trên trang mạng xã hội đều phải được lựa chọn kỹ lưỡng, chỉ để trưng ra những hình ảnh vui vẻ nhất của bản thân. Thêm vào đó, tỷ lệ trầm cảm ngày càng tăng trên thế giới là minh chứng rõ ràng nhất cho thấy chúng ta đang chật vật ra sao để cảm thấy hạnh phúc. Có phải chúng ta đang làm gì sai? Sự nổi tiếng của Broder khiến chúng ta cần có cái nhìn mới về nỗi buồn và những xúc cảm liên quan. Có lẽ chúng ta nên cân nhắc ủng hộ quan điểm của những người theo Trường phái Lãng mạn, những người đã tìm thấy niềm an ủi khi được tự do giãi bày nỗi niềm vào thơ ca. Ví dụ, trong bài thơ Ode on Melancholy (tạm dịch: Niệm khúc sầu; 1820), John Keats đã viết như sau: “Và trong chính cái ngôi đền Lạc Thú/ Quan tài thiên đã che khuất Ưu Phiền1.” Nỗi đau và niềm vui là hai mặt của một đồng xu – cả hai đều cần thiết để có được một cuộc sống trọn vẹn.

“Và trong chính cái ngôi đền Lạc Thú
Quan tài thiên đã che khuất Ưu Phiền”
– Niệm khúc sầu (John Keats)

Vào thời điểm sáng tác bài thơ này, Keats có thể đã chịu ảnh hưởng bởi tư tưởng của Robert Burton, một tu sĩ và học giả thế kỷ 17, tác giả của cuốn sách đồ sộ The Anatomy of Melancholy (tạm dịch: Giải phẫu sự u sầu; 1621); cuốn sách này diễn tả cách nỗi buồn có thể vượt quá tầm kiểm soát (điều mà cuối cùng chúng ta cũng hiểu ra chính là trầm cảm lâm sàng) và làm thế nào để đương đầu với nó. Hoặc một loạt sách self-help từ thế kỷ 16 mà Tiffany Watt Smith, một nhà nghiên cứu tại Trung tâm Lịch sử Cảm xúc của Đại học Queen Mary (trực thuộc Đại học London), cho rằng đã “cố gắng khơi gợi nỗi buồn trong lòng người đọc bằng cách đưa ra một danh sách những lý do để thất vọng.” Phải chăng chúng ta cần đi qua nỗi buồn thì mới tìm thấy hạnh phúc đích thực?

Những nghiên cứu gần đây cho thấy, thực chất việc trải qua những cảm xúc tiêu cực giúp thúc đẩy sự hạnh phúc về mặt tinh thần. Một nghiên cứu được đăng tải trên tờ Cảm xúc (Emotion) vào năm 2016 về một thí nghiệm được tiến hành trên 365 người Đức có độ tuổi từ 14 đến 88. Trong vòng ba tuần, họ được phát một chiếc điện thoại thông minh để trả lời sáu câu hỏi về sức khoẻ cảm xúc mỗi ngày. Các nhà nghiên cứu theo dõi những cảm xúc tích cực hoặc tiêu cực của người tham gia thí nghiệm, và cách họ nhìn nhận về sức khỏe thể chất của bản thân mình vào thời điểm nhất định.

Ba tuần trước khi tham gia thí nghiệm, những người này đã được phỏng vấn về sức khoẻ cảm xúc (mức độ tức giận hoặc lo lắng; cách họ nhìn nhận những cảm xúc tiêu cực), sức khỏe thể chất và khả năng hòa nhập xã hội (họ có mối quan hệ bền chặt với những người xung quanh hay không?) Sau khi hoàn thành các câu hỏi trên điện thoại, họ được hỏi thêm về mức độ hài lòng với cuộc sống.

Nhóm nghiên cứu phát hiện mối liên kết giữa các trạng thái tinh thần tiêu cực với sức khỏe cảm xúc và thể chất yếu kém sẽ lỏng lẻo hơn đối với những người cho rằng cảm xúc tiêu cực là cần thiết trong cuộc sống. Quả thật, mối tương quan giữa tâm trạng tiêu cực và sự bất bình với cuộc sống thường chỉ xuất hiện ở những người không nhận thấy khía cạnh hữu ích và dễ chịu của các cảm xúc bất lợi.

Những kết quả này trùng khớp với những kinh nghiệm mà các bác sĩ lâm sàng đã đúc kết được. Sophie Lazarus, nhà tâm lý học tại Trung tâm Y tế Wenxer thuộc Đại học bang Ohio, cho biết: “Vấn đề ở đây không phải là phản ứng đầu tiên của một người đối với một tình huống (cảm xúc ban đầu), mà cách họ phản ứng với cảm xúc ban đầu đó (cảm xúc thứ hai) mới là điều khó nhằn nhất.” Bà nói thêm, “Điều này xảy ra bởi chúng ta thường được khuyên rằng không nên có những cảm xúc tiêu cực, vậy nên mọi người dường như đã bị lập trình để thay đổi hoặc loại bỏ cảm xúc của chính mình, điều dẫn đến sự ức chế, dằn vặt, và/hoặc trốn tránh.”

Mọi người dường như đã bị lập trình để thay đổi hoặc loại bỏ cảm xúc của chính mình, điều dẫn đến sự ức chế, dằn vặt, và/hoặc trốn tránh.

Brock Bastian, tác giả cuốn sách The Other Side of Happiness: Embracing a More Fearless Approach to Living (tạm dịch: Mặt khác của niềm vui: Đi theo cách sống can đảm hơn; 2018) và nhà tâm lý học tại Đại học Melbourne (Úc), cho rằng vấn đề này xuất phát một phần từ yếu tố văn hoá: một người sống ở một nước phương Tây có khả năng trải qua trầm cảm lâm sàng hoặc lo âu cao hơn từ 4 đến 10 lần so với một người sống trong nền văn hoá phương Đông. Ở Trung Quốc và Nhật Bản, cảm xúc tiêu cực và tích cực được cho là những mảnh ghép cần thiết trong cuộc sống. Khác với xã hội phương Tây, họ cho rằng nỗi buồn không phải là rào cản gây ảnh hưởng tới việc tận hưởng cảm xúc tích cực, và không có áp lực thường trực nào với việc phải vui vẻ.

Lối suy nghĩ này có thể bắt nguồn từ sự giáo dục tôn giáo. Ví dụ, triết lý Phật giáo Ấn-Tây Tạng, được nghiên cứu rộng rãi bởi các nhà tâm lý học phương Tây như Paul Ekman, kêu gọi việc nhận ra cảm xúc và đón lấy nỗi đau như một phần của điều kiện làm người. Triết lý này nhấn mạnh vào sự thấu hiểu bản chất nỗi đau và những nguyên nhân dẫn đến nó. Rất nhiều thực hành tâm lý học hiện đại như liệu pháp hành vi biện chứng (dialectical behaviour therapy) cũng sử dụng phương pháp nhận diện và gọi tên cảm xúc trong việc chữa trị trầm cảm và lo âu.

Trong một nghiên cứu được công bố vào năm 2017, Bastian và các cộng sự đã thực hiện hai thí nghiệm để xem xét cách mà xã hội kỳ vọng hạnh phúc ảnh hưởng đến mọi người, đặc biệt là khi họ phải đối diện với thất bại. Trong nghiên cứu đầu tiên, 116 sinh viên được chia làm ba nhóm để thực hiện một nhiệm vụ đảo chữ cái, trong đó có rất nhiều nhóm từ không thể giải được. Bài kiểm tra này được thiết kế để tất cả mọi người không thể giải được nó, nhưng chỉ một trong ba nhóm được cho biết họ có khả năng thất bại. Một nhóm khác ở trong “căn phòng vui vẻ,” nơi dán trên tường những poster truyền động lực và những tờ ghi chú có nội dung khích lệ, và được cung cấp các tài liệu liên quan đến lối sống lành mạnh, trong khi nhóm cuối cùng được đưa đến một căn phòng trung lập.

Sau khi hoàn thành nhiệm vụ, tất cả những người tham gia phải làm thêm một bài kiểm tra mức độ lo lắng nhằm đánh giá phản ứng của họ đối với sự thất bại trong nhiệm vụ đảo chữ cái, và điền vào bảng câu hỏi được thiết kế để đánh giá liệu kỳ vọng xã hội về việc phải hạnh phúc có ảnh hưởng đến cách họ đương đầu với những cảm xúc tiêu cực hay không. Họ cũng làm thêm một bài kiểm tra về tình trạng cảm xúc của mình tại thời điểm đó. Bastian và nhóm nghiên cứu phát hiện ra rằng những người ở trong “căn phòng vui vẻ” tỏ ra lo lắng về thất bại của mình nhiều hơn so với những người trong hai phòng còn lại. Bastian nói: “Nôm na là khi một người ở trong một bối cảnh (trong trường hợp này là một căn phòng, nhưng nhìn rộng ra là bối cảnh văn hoá) đề cao sự hạnh phúc, họ sẽ bị áp lực phải cảm thấy như vậy.” Sau đó, khi trải qua thất bại, họ “dằn vặt tại sao mình không cảm thấy điều đáng lẽ nên được cảm thấy.” Các nhà nghiên cứu chỉ ra rằng sự dằn vặt chỉ làm tâm trí họ tồi tệ hơn.

Trong thí nghiệm thứ hai, 202 người điền vào hai bảng câu hỏi trực tuyến. Bảng câu hỏi đầu tiên khảo sát tần suất và mức độ họ trải nghiệm các cảm xúc như buồn bã, lo âu, chán nản và áp lực. Với bảng câu hỏi thứ hai, người tham gia được yêu cầu đánh giá những phát biểu như: “Tôi nghĩ xã hội chấp nhận những người cảm thấy chán nản và lo lắng” – dựa vào mức độ mà trạng thái cảm xúc của họ bị ảnh hưởng bởi kỳ vọng phải tìm kiếm cảm xúc tích cực và loại bỏ cảm xúc tiêu cực của xã hội. Kết quả là, những người cho rằng xã hội kỳ vọng họ phải luôn luôn vui vẻ và không bao giờ buồn bã lại thường xuyên trải qua các tình trạng cảm xúc tiêu cực như áp lực, lo âu, chán nản, buồn bã hơn.

Những thời khắc đau buồn mang đến những lợi ích khác, khiến chúng ta hạnh phúc hơn về mặt lâu dài. Bastian chỉ ra rằng: trong nghịch cảnh, con người thường kết nối chặt chẽ hơn với nhau. Quá trình “nếm mật nằm gai” cũng giúp chúng ta rèn luyện sự kiên cường. “Về mặt tâm lý, bạn không thể trở nên cứng cỏi nếu không phải đương đầu với những khó khăn trong cuộc sống,” ông nói với tôi. Đồng thời, ông cảnh báo rằng chúng ta không nên hiểu sai những phát hiện gần đây. “Vấn đề không phải là chúng ta nên cố gắng khiến cuộc sống thêm phần buồn bã,” ông nói. “Vấn đề nằm ở việc, khi chúng ta nỗ lực trốn tránh nỗi buồn, nhìn nhận nó như một trở ngại, và rồi cố gắng hướng tới niềm hạnh phúc bất tận, chúng ta thực chất không hề vui vẻ, và bởi vậy, không thể tận hưởng những lợi ích của hạnh phúc đích thực.”