Đến một độ tuổi nhất định, đa số người trưởng thành đều ổn định cuộc sống với những mối quan hệ vợ chồng tương đối bền chặt trong nhiều năm, thậm chí là cả cuộc đời. Tuy nhiên, cuộc sống vẫn tồn tại những mối quan hệ ít cam kết và ngắn hạn hơn như: tình một đêm, “friends with benefits” (“bạn tình”), quan hệ ngoài luồng hoặc các mối quan hệ tương tự.

Điều này đặt ra một vấn đề cho các nhà tâm lý học tiến hóa, những người tìm cách giải thích các hành vi của con người như là sự thích nghi được di truyền qua hàng vạn năm. Chúng ta có thể dễ dàng tìm được lý do thích nghi cho việc tại sao đàn ông tìm kiếm các mối quan hệ tình dục ngắn hạn. Sự thật là một người đàn ông phóng đãng có khả năng sinh ra hàng chục, thậm chí hàng trăm đứa con, vì vậy bộ gen của anh ta được nhân rộng hơn trong thế hệ tiếp theo – một chiến thắng về mặt tiến hóa. Ngược lại, do sự bất cân xứng về thai kỳ và thời gian cho con bú, một người phụ nữ không thể sinh được hàng trăm đứa trẻ, vì vậy, theo quan điểm tiến hóa, cô ấy thu được rất ít lợi ích từ việc quan hệ bừa bãi. Vậy câu hỏi đặt ra là: tại sao phụ nữ lại tham gia vào các cuộc tình ngắn ngủi?

Tất nhiên, cũng có khả năng mục tiêu tiến hóa không đóng vai trò gì cả, phụ nữ chỉ đang đơn thuần tận hưởng những lợi ích từ các biện pháp tránh thai và bình đẳng giới của xã hội hiện đại. Lời giải thích này không hẳn là vô lý. Theo quan điểm của các nhà tâm lý học tiến hóa về hành vi con người, chúng ta chỉ là một trong các loài động vật bị chi phối bởi bản năng. Phát biểu này có thể chuốc lấy sự giận dữ từ một số nhà khoa học xã hội và một bộ phận công chúng, những người đáp trả rằng sinh học không phải định mệnh, và con người có khả năng kiểm soát hành vi của chính mình. Nhưng những nhà tâm lý học tiến hóa tự hỏi liệu có tồn tại động lực nào khác trong việc lựa chọn bạn tình ngắn hạn của phụ nữ phản ánh một chiến lược hiệu quả với các mục tiêu tiến hóa cụ thể. Việc tìm lời giải cho câu hỏi này đã nổi lên như một trong những chủ đề nóng nhất hiện nay trong lĩnh vực nghiên cứu về hành vi kết đôi của con người.

Lý thuyết về quan hệ ngắn hạn và ít cam kết (Fling Theory)

Giải thích về các mối quan hệ ngắn hạn của phụ nữ, (ít nhất là đối với những người đang trong các mối quan hệ dài hạn), quan điểm tiến hóa cho rằng một mối quan hệ ngoài luồng có thể là chiến lược tốt bởi vì nó cung cấp cơ hội kết đôi với ai đó hấp dẫn hơn về thể chất so với đối tác chính thức của họ, một anh chàng đáng tin cậy và chu đáo. “Những người đàn ông gợi cảm thường có nhiều bạn tình hơn, và trong lịch sử, họ có nhiều con hơn so với những người cha tốt,” Sarah Hill, nhà tâm lý học tiến hóa tại trường Texas Christian University ở Fort Worth cho biết. Một phụ nữ lấy được gen gợi cảm này cho những đứa con trai của mình thì sẽ để lại nhiều hơn những đứa cháu.

Để kiểm chứng ý tưởng này, các nhà nghiên cứu đã xem xét liệu có phải phụ nữ ưu tiên những người đàn ông hấp dẫn làm đối tượng ngoại tình một cách nồng nhiệt hơn trong thời kỳ dễ thụ thai hằng tháng hay không, thời điểm duy nhất họ thực sự có thể lấy được những gen gợi cảm đó cho con mình. Tới giờ, các bằng chứng đưa ra vẫn không rõ ràng: Một số nghiên cứu cho thấy có xuất hiện sự ưu tiên đó trong “thời kỳ rụng trứng,” còn số khác thì không. “Điều này khiến tôi tin rằng có lẽ có một nguyên nhân khác ở đây,” Hill nói. “Chỉ là nó sẽ phức tạp hơn thế.” Ví dụ, một phân tích chưa được công bố của nhà tâm lý học tiến hóa Steven Gangestad tại Đại học New Mexico ở Albuquerque và đồng nghiệp đã chỉ ra rằng sự thay đổi hành vi dự đoán theo kỳ rụng trứng ở phụ nữ chỉ xảy ra với những người đang trong mối quan hệ lâu dài, chứ không đúng đối với những phụ nữ độc thân. Nếu kết quả này là chính xác, nó có thể gợi ý rằng ngoài gen gợi cảm, phụ nữ độc thân còn tìm kiếm thứ gì đó khác thông qua hành vi yêu đương qua đường của họ.

Một khả năng liên quan là phụ nữ không hẳn đang tìm kiếm các gen tốt hơn gen người bạn đời của họ cung cấp, mà chỉ đơn thuần tìm các loại gen khác nhau. Chiến lược này sẽ có ý nghĩa vào những thời điểm không chắc chắn, khi họ khó mà dự đoán loại gen nào sẽ mang lại cho con cái họ cơ hội tốt nhất để thành công. Trong tình huống này, có thể chiến lược tốt nhất của phụ nữ là không bỏ tất cả trứng vào cùng một giỏ, mà hãy tìm cho con cái họ nhiều người cha khác nhau, với hy vọng chúng có được gen phù hợp từ một trong số những người đàn ông đó. (Tất nhiên, gen chỉ là một trong các yếu tố góp phần vào sự thành công sau cùng của đứa trẻ trong cuộc sống. Nhưng vì nó vẫn quan trọng, nên việc ngăn ngừa rủi ro khi không chắc chắn là cần thiết.)

Ý tưởng này cũng nhận được một số ủng hộ. Ví dụ, Hill và đồng nghiệp đã đưa cho một số phụ nữ xem một bài thuyết trình về nguy cơ gia tăng dịch bệnh trong tương lai, một mối đe dọa tiến hóa quen thuộc mà sự đa dạng di truyền có thể giúp chống lại. Những phụ nữ khác thì được xem một bài thuyết trình về suy thoái kinh tế thể hiện một mối đe dọa mà tổ tiên loài người sẽ không tiến hóa để đối phó. Chắc chắn rồi, những phụ nữ được nghe về bệnh tật đã tỏ ra quan tâm đến một phạm vi đối tượng hẹn hò rộng hơn ngay sau đó. “Những phụ nữ này muốn sự đa dạng hơn,” Hill cho biết. “Điều này phù hợp với những gì mà bạn mong đợi. Cá hồi Đại Tây Dương thực hiện chính xác điều tương tự.” (Trong môi trường có nguy cơ bệnh tật cao, cá thể cá hồi cái thích giao phối với nhiều con đực hơn.)

Nhưng David Buss, một nhà tâm lý học tiến hóa tại Đại học Texas ở Austin, một trong những nhà nghiên cứu tiên phong về chiến lược kết đôi, cho rằng phụ nữ hẳn phải theo đuổi nhiều thứ hơn là gen. Dù sao, quan hệ ngoài luồng ở phụ nữ không chỉ xảy ra trong thời kỳ dễ thụ thai, khi họ quan tâm đến nguồn gen của bạn tình. Thêm vào đó, một nghiên cứu năm 1992 chỉ ra rằng 79% phụ nữ cuối cùng sẽ nảy sinh tình yêu với nhân tình của mình. (Điều đó chỉ đúng với khoảng một phần ba đàn ông.) “Điều này hoàn toàn trái ngược với những gì bạn dự liệu, nếu như tất cả những gì bạn muốn chỉ là gen tốt. Nếu mục tiêu chỉ là lấy được gen tốt từ nhân tình, sẽ thật tai hại nếu bạn trở nên gắn bó về mặt cảm xúc,” Buss nói.

Thay vào đó, Buss đề xuất rằng phụ nữ có thể sử dụng các cuộc tình ngắn hạn như một cách để tìm kiếm đối tác tốt hơn. Bằng chứng là, cũng theo nghiên cứu năm 1992 kể trên, khi không hài lòng với người bạn đời hiện tại phụ nữ có xu hướng ngoại tình nhiều hơn đàn ông. Hơn nữa, phụ nữ cũng không có xu hướng hạ thấp tiêu chuẩn của họ trong việc lựa chọn nhân tình, ưu tiên những người đàn ông thông minh, tham vọng và đáng tin cậy – những phẩm chất giống với những gì họ tìm kiếm ở người bạn đời lâu dài. Theo Buss, những phụ nữ hiện tại không ở trong các mối quan hệ lâu dài có thể sử dụng những mối quan hệ ngắn hạn để xem xét các đối tác dài hạn tiềm năng.

Một chiến lược – hai kết quả

Trên thực tế, một số nhà phản biện lại nghi ngờ liệu phụ nữ có sử dụng chiến lược riêng cho hành vi kết đôi ngắn hạn hay không. Thay vào đó, họ đề xuất rằng mọi nỗ lực kết đôi về cơ bản là như nhau, cho dù mối quan hệ là dài hạn hay ngắn hạn. Điều này ngụ ý rằng hầu hết các mối quan hệ ngắn hạn chỉ đơn giản là những mối quan hệ không bao giờ đạt đến ngưỡng gắn bó để trở nên lâu dài, theo Paul Eastwick, nhà tâm lý học tại Đại học California ở Davis. Eastwick và đồng nghiệp đã yêu cầu hàng trăm tình nguyện viên nhớ lại các mối quan hệ ngắn hạn và dài hạn gần đây nhất của họ, rồi đánh dấu vào các mục trong danh sách tương ứng với từng giai đoạn đã trải qua trong mỗi mối quan hệ, từ lần đầu biết đến nhau cho đến khi hẹn hò, quan hệ tình dục và sau đó là kết hôn. Tình nguyện viên cũng đánh giá mức độ hứng thú lãng mạn của mối quan hệ tại mỗi cột mốc quan trọng này.

Các nhà nghiên cứu nhận thấy trong những ngày đầu, các mối quan hệ dài và ngắn hạn đều trải qua những diễn biến gần như giống nhau, với mức độ mặn nồng như nhau. Tất nhiên, những mối quan hệ ngắn hạn trải qua tổng số sự kiện ít hơn. Nói cách khác, tất cả các mối quan hệ đều bắt đầu giống nhau, và chỉ bắt đầu khác biệt khi cặp đôi đến giai đoạn hiểu về nhau. “Mọi người thường không suy nghĩ đến việc họ muốn quan hệ tình dục một vài lần và sau đó nói lời chia tay, hay muốn gắn bó lâu dài với đối phương,” Eastwick nói. (Một vài mối quan hệ, chẳng hạn như tình một đêm với người lạ, rõ ràng là ngắn hạn, ông thừa nhận. Chỉ một phần rất nhỏ – khoảng 3% – các tình nguyện viên tính đến các mối quan hệ như vậy, mặc dù các nghiên cứu khác đưa ra con số cao hơn nhiều, lên tới khoảng 10%.)

Eastwick nghĩ rằng ở giai đoạn đầu của một mối quan hệ, phụ nữ thường ưu tiên sự hấp dẫn thể xác ở đối phương, bởi đó là điều họ có thể đánh giá ngay lập tức. Tuy nhiên, khi cặp đôi ngày càng thân thiết, ưu tiên của phụ nữ sẽ chuyển sang các đặc điểm như quan tâm, hài hước và đáng tin cậy.

“Tôi nghĩ chúng ta có hai hệ thống thích nghi được thiết kế để hoạt động theo trình tự, chứ không phải hai loại mối quan hệ cho hai loại kết quả thích nghi,” Eastwick nói. Nhiều mối quan hệ ngắn hạn không bao giờ vượt qua được giai đoạn hấp dẫn về thể xác, khiến phụ nữ (và cả đàn ông) trông giống như họ đang lựa chọn giữa hai chiến lược khác biệt – tìm kiếm sự gợi tình ở các mối quan hệ ngắn hạn và sự đáng tin cậy ở các mối quan hệ lâu dài – ngay cả khi họ không làm vậy.

Tất nhiên, những lời giải thích cho hành vi kết đôi ngắn hạn của phụ nữ này không loại trừ lẫn nhau, và có thể phụ nữ cũng có những lý do khác cho những cuộc tình qua đường. “Tình dục có nhiều mục đích khác nhau, và rất nhiều trong số đó không liên quan gì đến sinh sản,” Hill cho biết.

Những người khác thì chỉ ra hạn chế của việc nhìn nhận các chiến lược kết đôi của con người như các hành vi cứng nhắc và không thay đổi qua các thời đại. Cụ thể, hành vi con người đã tiến hóa để cho phép tổ tiên chúng ta thích ứng linh hoạt và nhanh chóng với sự thay đổi của các điều kiện môi trường – Alice Eagly, nhà tâm lý học xã hội tại trường Đại học Northwestern lưu ý. “Đó là một phần thành công của chúng ta với tư cách là một loài: chúng ta sống trong những hoàn cảnh khác nhau, vì vậy chúng ta sáng tạo ra những cách thức đối phó với chúng,” bà nói. “Chúng ta lựa chọn bạn đời với suy nghĩ, ‘Điều gì sẽ thích hợp với cuộc sống mà tôi nghĩ rằng mình sẽ có?’ Chúng ta nghĩ ra những tình huống khác nhau và thay đổi lựa chọn của mình.”

Ví dụ, có thể nhận thấy sự linh hoạt này khi so sánh các nền văn hóa khác nhau. Trong các xã hội truyền thống với phân công giới tính rõ ràng, phụ nữ đặt nặng triển vọng tài chính của người bạn đời tiềm năng, còn đàn ông đánh giá cao kỹ năng nội trợ của phụ nữ. Ngược lại, trong các nền văn hóa Tây phương hoặc bị Tây hóa, nơi phụ nữ độc lập và bình đẳng hơn, những ưu tiên về bạn tình của hai giới trở nên giống nhau hơn, Eagly cho hay.

Và ngay cả các nhà tâm lý học tiến hóa cũng cảnh báo về việc suy diễn thái quá về các khuynh hướng tiến hóa mà họ chỉ ra. “Khi bạn nói rằng đàn ông quan hệ tình dục phóng túng hơn phụ nữ, họ nghĩ điều đó áp dụng với tất cả đàn ông và tất cả phụ nữ,” Peter Jonason, một nhà tâm lý học tiến hóa tại trường Đại học Western Sydney ở Australia cho biết. “Không ai nói tất cả, nhưng tất cả lại là cái họ nghe được.” Giống như hầu hết các nhà tâm lý học tiến hóa uy tín, Jonason cẩn thận lưu ý rằng ông nghiên cứu xu hướng trên diện rộng, chứ không phải các quy tắc cứng nhắc. Mọi người khác nhau – rất nhiều – và các khác biệt giới tính chỉ là những kết quả trung bình biểu hiện trên nhiều người đàn ông và phụ nữ. Bạn không thể áp dụng các mô hình này để dự đoán hành vi của một người cụ thể bất kỳ.

Một trong những câu hỏi lớn cho tương lai, theo Buss, là các chiến lược kết đôi sẽ tiếp tục tiến hóa như thế nào trong thế giới hiện đại, nơi phụ nữ ít có nguy cơ mang thai nhờ vào các biện pháp tránh thai và phần nào được giải phóng khỏi việc dựa dẫm vào nguồn lực đối phương để nuôi con nhờ vào sự độc lập kinh tế. Hẹn hò qua Internet, với khả năng giúp ta kết nối với hàng triệu bạn tình tiềm năng chỉ bằng một chiếc điện thoại, có thể còn ẩn chứa nhiều bất ngờ hơn. Liệu quá nhiều lựa chọn có khiến người ta kén chọn hơn không? Không ai biết cả. Hãy chờ xem.