Hồi trung học, tôi thường tập luyện chạy băng đồng1. Rồi một mùa thu nọ, tôi bỗng trở nên chậm chạp một cách kỳ lạ. Tôi có cảm giác như một nhân vật trò chơi điện tử bất ngờ bị kẹt ở một màn khó hơn. Huấn luyện viên của tôi khăng khăng rằng đó chỉ là vấn đề về tinh thần, thế là tôi cứ nỗ lực nhiều hơn. Khi giải đua mùa đông đến, tôi vẫn chẳng thấy khá hơn. Sau đó, tôi kiểm tra và phát hiện thấy mình bị bệnh thiếu máu, thế là tôi bắt đầu uống viên bổ sung chất sắt. Mùa xuân đến, tôi đã trở lại đường chạy với tốc độ tốt nhất của mình.

Khi sử dụng đúng cách, vitamin giống như một phép màu. Quá trình tìm ra vitamin cũng đầy ắp những mẩu chuyện giống như của tôi, khi những thành phần nhỏ bé bí ẩn trong thức ăn này lại nắm giữ quyền kiểm soát mật thiết với cơ thể của chúng ta. Một trong những bằng chứng đầu tiên gợi ý rằng thức ăn có chứa những thành phần cụ thể có ảnh hưởng nhất định tới sức khỏe xuất hiện vào năm 1816, khi nhà sinh lý học thực nghiệm François Magendi cho các chú chó ăn theo chế độ nhiều đường mà không chứa [thực phẩm có nguồn gốc] động vật và thực vật. Những chú chó này sau đó bị viêm loét giác mạc và chết. Vào những năm 1880, nhà sinh lý học người Hà Lan Christiaan Eijkman nghiên cứu một đàn gà với triệu chứng đi loạng choạng, ngã ngửa và dần không thể đi đứng được; khi ông ấy chuyển chế độ ăn của chúng từ gạo trắng thành gạo nguyên cám (gạo lứt) thì chúng bình phục trở lại. Do chưa có khái niệm về dinh dưỡng hiện đại, Aijkman đã cho rằng gạo trắng chắc chắn là độc hại và vỏ cám đã chống lại chất có hại đó.

Đến năm 1912, chúng ta đã biết rằng một số bệnh tật phát sinh không phải do vi trùng hay lây nhiễm, mà là do sự thiếu hụt những thành phần thiết yếu trong chế độ ăn của chúng ta. Chúng được gọi là “những sinh tố bổ trợ thức ăn,” hay “vitamin” viết tắt cho “vital amines” (tạm dịch: những amin tối quan trọng) (vào thời điểm đó, các nhà khoa học đã nghĩ rằng những chất bí ẩn này là đạm2). Sau đó, khi không có bằng chứng nào cho giả thuyết vital amines là đạm, người ta đã vận động hành lang để bỏ đi chữ e và công nhận cụ thể rằng những chất này là một loạt các hợp chất cơ thể chúng ta không thể tự sản xuất ra nhưng lại cần chúng. Ví dụ như vitamin A thì cần thiết cho đôi mắt sáng; vitamin B1 tạo điều kiện cho dây thần kinh hoạt động. Chất sắt giúp vận chuyển oxi quanh cơ thể, và thiếu hụt sắt khiến việc tập luyện thể thao khó khăn hơn.

“Chúng ta gọi chúng là vitamin bởi vì chúng quan trọng,” bác sỹ Kate Rowland tại Trung tâm Y tế Rush Copley nói. “Thiếu chúng thì sẽ xảy ra những điều tồi tệ.

Sự thực này khiến cho vitamin trở nên cực kỳ dễ — quá dễ cũng nên — để đem ra tiếp thị và bán. Ngày nay, có một sự bùng nổ các công ty khởi nghiệp vitamin, họ vận hành trên ý tưởng rằng vitamin có tác dụng kì diệu với tất cả mọi người. Công ty Ritual bán những viên thuốc đóng chai – một kiểu vitamin tổng hợp — trong đó có 9 dưỡng chất “thiết yếu cho phụ nữ” với giá 30 đô la Mỹ một tháng. Từ hãng Goop, bạn có thể lựa chọn những dòng pha trộn đặc biệt như “Tung hứng đủ thứ” (dành cho những phụ nữ làm việc cường độ cao) và “Sao tôi lại mệt hết hơi vậy?” với giá 75 đô la Mỹ cho gói hằng tháng. Công ty Care/of còn tiến xa hơn một bước bằng cách cho khách hàng làm một bài kiểm tra cá nhân, rồi từ đó tạo ra một hỗn hợp pha trộn các chất bổ sung theo ý muốn, với giá dao động tùy vào kết quả nhưng thường vào khoảng 40 đô la Mỹ. Cơ bản là, một loại vitamin tổng hợp chỉ dành riêng cho bạn.

“Chúng ta gọi chúng là vitamin bởi vì chúng quan trọng. Thiếu chúng thì sẽ xảy ra những điều tồi tệ.” Sự thực này khiến cho vitamin trở nên cực kỳ dễ — quá dễ cũng nên — để đem ra tiếp thị và bán.

Nếu các vitamin cực kỳ đáng giá ở những thời điểm nhất định, liệu những chế độ hằng ngày cung cấp bởi những công ty này cũng đáng giá như vậy?

Tôi bắt đầu hành trình tìm hiểu của mình bằng việc làm bài kiểm tra của Care/of: Tôi khai rằng mình 28 tuổi và quan tâm đến việc giữ gìn sức khỏe nói chung. Bài kiểm tra này nói rằng ta có thể đề ra các mục tiêu dựa trên một danh sách dài các mối quan tâm – năng lượng, tóc, não, xương. Tôi khai tiếp rằng đúng là đôi lúc tôi thấy mệt mỏi, uể oải, đặc biệt là vào buổi chiều, và tóc tôi cũng hơi khô. Bài kiểm tra hỏi tôi thường ăn rau củ, sản phẩm từ sữa, thịt cá ra sao, rồi tôi uống bao nhiêu thức uống có cồn; và rằng bác sỹ của tôi có khuyến cáo tôi bổ sung thêm sắt không (câu này giống như là ăn gian vậy); và liệu tôi có hoài nghi về các viên thực phẩm bổ sung (câu này thì giống trò lừa tâm lý). Câu trả lời của tôi được xử lý bằng cách “xem xét các nghiên cứu,” như chiếc bong bóng xuất hiện trên màn hình đã nói với tôi. Và rồi, chắc là sau khi đã tham khảo các tài liệu khoa học, Care/of khuyên tôi nên bỏ ra một cục tiền 43 đô la Mỹ một tháng để chi cho các vitamin và khoáng chất, dĩ nhiên là được thiết kế riêng để bán cho tôi. Care/of gửi vitamin đến trong một chiếc hộp sành điệu, bên trong chia sẵn các gói khẩu phần theo ngày của tôi. Mỗi gói chào tôi với câu “Xin chào Shannon” và đi kèm một câu danh ngôn, hoặc một thông tin thú vị, hoặc là “một thử thách” của ngày hôm đó. (Thử thách mẫu: “Hãy dừng lại và ngửi một bông hoa. Không đâu, một bông hoa thật cơ.”)

Khi lần đầu tiên tôi gửi email cho bác sỹ Rowland để hỏi ý kiến từ chuyên gia xem liệu những điều này có cần thiết hay không, bà trả lời ngay lập tức với một lời khuyên chủ yếu là về cách mua viên uống bổ sung: “Mua những hộp lớn nhất bán ở siêu thị Walgreens3 nếu bạn cần mua.” Không có gì lạ, nhiều nơi có bán viên uống bổ sung với giá rẻ hơn nhiều: Với 11 đô la Mỹ trên Amazon, tương đương khoảng 2 tháng bổ sung viên sắt từ Care/of, tôi có thể mua đủ chất sắt cho cả một năm trời. Điều này có nghĩa là không còn mỗi ngày một câu danh ngôn, nhưng cũng có nghĩa là không còn phải xử lý những gói khó mở (mỗi gói Care/of riêng lẻ được bọc nhựa để phòng tránh trẻ em, bởi vì có chứa sắt — tôi thường phải dùng đến kéo mới mở được).

Cả ngành thương mại vitamin này có lẽ là không cần thiết cho phần lớn tất cả mọi người.

Về sau khi tôi nói chuyện với Rowland qua điện thoại, bà ấy đã nói rõ hơn về lý thuyết của bà rằng cả ngành thương mại vitamin này có lẽ là không cần thiết cho phần lớn tất cả mọi người. Bà giải thích rằng vitamin thực sự thiết yếu, nhưng phần lớn chúng ta đã nhận được những chất ta cần từ thực phẩm rồi. Tuy vậy, vẫn có khoảng một nửa người dân Mỹ uống viên bổ sung. Phần lớn trong số này uống mà không có tham khảo ý kiến bác sỹ, và chủ yếu với mục đích củng cố và cải thiện sức khỏe, hơn là bổ sung cho thiếu hụt trong chế độ ăn, một khảo sát năm 2013 đăng trên Tạp chí Hiệp hội Y khoa Hoa Kỳ đã chỉ ra như vậy. Nhiều lần trong đời, tôi cũng đã uống viên biotin một cách điên cuồng, mong làm cho tóc và móng tay mình chắc khỏe hơn, mặc dù bằng chứng thực cho việc dùng biotin chỉ dựa trên những nghiên cứu rất hẹp về những người có dấu hiệu thiếu hụt chất này. Bởi vì tôi đã nói rằng tôi muốn một mái tóc khỏe mạnh, Care/of cũng gợi ý tôi cần dùng biotin, kèm theo đó là một vài bài nghiên cứu, nhưng chẳng nghiên cứu nào trong số đó đưa ra được bằng chứng rằng biotin sẽ có ích với một người có loại tóc như tôi.

Quan niệm rằng vitamin có thể nâng chúng ta lên và vượt qua những giới hạn vốn có của cơ thể đến từ nhà hóa học Linus Pauling, khi ông tranh luận với bác sỹ khoa nhi Paul Offit trong cuốn sách Bạn có tin vào phép màu? Sự có lý và vô lý của liệu pháp bổ sung. Pauling, người nhận hai giải Nobel cho nghiên cứu của mình về các liên kết hóa học và những bài viết chống lại vũ khí hạt nhân, đã bắt đầu hăng hái uống vitamin C bổ sung liều cao từ năm 1966. Trong khi một lượng vitamin C nhất định là cần thiết cho hệ miễn dịch hoạt động, Pauling đã tin lầm rằng nếu ai cũng uống thêm thì ta có thể loại trừ triệt để bệnh cảm lạnh và ngăn ngừa những cái chết do ung thư, cùng nhiều nhận định hoang đường khác về sức khỏe. Ông ấy đã sai. Đúng là chất sắt có thể rất quan trọng để tạo ra năng lượng để chạy, nhưng đắp thêm nhiều sắt vào cơ thể sẽ không khiến bạn trở thành một vị thần Olympia. Pauling đã tin vào phép màu, và đưa nó đi quá xa.

Giáo sư Eliseo Guallar ở đại học Johns Hopkins cho rằng vitamin khiến người ta có một “cảm giác an toàn giả tạo” và lấy làm kinh ngạc bởi người Mỹ cứ uống chúng dù không có nhiều bằng chứng khuyến khích việc đó. Guallar là đồng tác giả của một bài xã luận trên trang Biên niên về Y Dược Nội khoa có tiêu đề “Đủ là đủ: Hãy ngừng tốn tiền mua các viên bổ sung vitamin và khoáng chất,” trong đó chỉ ra rằng chẳng có bằng chứng nào cho việc uống vitamin với mục đích phòng ngừa sẽ giúp ngăn chặn bệnh tật. Chúng hầu hết không có lợi cũng không gây hại (tuy nhiên, ông nói một số có thể sẽ đáng lo nếu dùng liều cao, như vitamin E sẽ làm tăng nguy cơ ung thư tuyến tiền liệt). Ngoài ra cũng có nhiều trường hợp viên uống bổ sung có chứa thành phần chưa được kiểm nghiệm và có khả năng gây hại. Công bằng mà nói thì Care/of không đề xuất các gói vitamin hoàn toàn vô căn cứ: Khi tôi làm lại bài kiểm tra trả lời tất cả các câu hỏi như một người hư cấu có sức khỏe hoàn hảo, không có mục tiêu sức khỏe cụ thể, thì hệ thống chỉ đề xuất một thứ, là gói vitamin D giá 5 đô la Mỹ mỗi tháng. Điều này chỉ dựa trên thông tin rằng tôi sống ở một bang phía Bắc, thay vì thời gian tôi ra nắng, và phần nào đáng nghi khi chưa có nhiều bằng chứng kết luận rằng có thể bù đắp thiếu hụt vitamin D bằng cách uống viên bổ sung. Bất chấp điều này, Care/of vẫn đánh giá nghiên cứu về vitamin D là “rất chắc chắn.”

Trong các trường hợp mà vitamin thực sự có ích — như để điều trị một sự thiếu hụt cụ thể với viên uống bổ sung đã được biết là có hiệu quả — thì cách tốt nhất để xác định xem bạn có cần chúng hay không là tham vấn một chuyên viên y khoa, chứ không phải một bài trắc nghiệm trên mạng. Ngay cả bác sỹ Monya De, người từng khuyên rằng đa số mọi người nên cân nhắc dùng các viên uống bổ sung, cũng lưu ý rằng bà thường nhắc “các bệnh nhân nên được kiểm tra để xác định họ đang thiếu hụt những vitamin và khoáng chất gì.” Viên bổ sung sắt nhiệm màu của tôi là kết quả của lần xét nghiệm máu, chứ không phải chỉ là một phán đoán có cơ sở. Chuyện gì sẽ xảy ra nếu như tôi thấy “mệt hết hơi” không phải do bệnh thiếu máu mà là do một căn bệnh nghiêm trọng và khó chẩn đoán khác?

Trong các trường hợp mà vitamin thực sự có ích thì cách tốt nhất để xác định xem bạn có cần chúng hay không là tham vấn một chuyên viên y khoa, chứ không phải một bài trắc nghiệm trên mạng.

Nói cho cùng thì Care/of cung cấp cho ta một thứ mà các công ty dược phẩm bổ sung khác đều mang lại: một cảm giác tốt, trạng thái khỏe khoắn mà lại ít tốn sức lực. Khi mà chăm sóc sức khỏe thì đắt đỏ và kết quả lại không chắc chắn thì thật là hay nếu bạn chỉ cần làm một bản khảo sát rồi nhận được một kế hoạch cải thiện bản thân dựa trên khoa học (thậm chí nếu khoa học đó không liên quan). Thêm vào đó, khi nhìn những gói thuốc nhỏ nhắn dễ thương và nghiêm túc, thật khó mà tin rằng một thứ được thiết kế chu đáo và tận tâm như vậy lại không hiệu quả. Ngay cả sau khi tôi biết rằng những viên thuốc này có lẽ là vô dụng, tôi vẫn thấy thật khó cưỡng lại việc tiếp tục uống chúng, dù chúng chẳng khiến tôi cảm thấy khác hơn chút nào. Nhưng cuối cùng, vì không có bằng chứng nào cho thấy chi tiền vào vitamin là hợp lý, nên tôi đã hủy đăng ký nhận thuốc.